बाघ संसारकै सबैभन्दा शक्तिशाली र रहस्यमयी जनावरमध्ये एक हो। यसको भव्यता, शक्ति र सुन्दरता मानव सभ्यतामा सधैं आकर्षणको केन्द्र बनेको छ। तर, पछिल्ला वर्षहरूमा मानव विस्तार, जंगल विनाश र शिकारका कारण बाघ र मानवबीचको टकराव बढ्दो छ। यस लेखमा हामी बाघको बानी, आक्रमणको ढाँचा, कसरी बच्ने उपाय, खानपान, आयु, र केही दुर्लभ तथ्यमाथि वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गर्नेछौं।

१. बाघको सामान्य परिचय

बाघ (Panthera tigris) ठूलो बिरालो प्रजातिको जनावर हो। यसको मुख्य प्रजातिहरूमा बंगाल बाघ (भारत, नेपाल), साइबेरियन बाघ (रसिया), सुमात्रा बाघ (इन्डोनेसिया) आदि पर्दछन्।

औसत उचाइ: 90–120 से.मी.

लम्बाइ: 2.5–3.3 मिटर (पुच्छरसहित)

तौल: 100–300 किलोग्रामसम्म

जीवन अवधि: जंगलीमा 10–15 वर्ष, चिडियाखानामा 20–26 वर्ष

२. बाघको बानी र जीवनशैली

एक्लै बस्ने जनावर: बाघ एक्लै बस्न रुचाउँछ।

क्षेत्र चिन्ह लगाउने: आफ्नो क्षेत्र सुरक्षाको लागि मूत्र, खरोंच र गन्ध प्रयोग गरेर चिन्ह लगाउँछ।

राति सक्रिय हुने: प्रायः रातमा शिकार गर्ने बानी हुन्छ।

शिकार गर्ने तरिका:

ओझेलमा बसेर (ambush)

सावधानीपूर्वक पछ्याएर आक्रमण

गोजीमा समातेर घाँटी थिचेर मार्ने

३. बाघ किन र कसरी आक्रमण गर्छ?

मानवप्रति स्वाभाविक डर: बाघ सामान्य अवस्थामा मान्छेसँग जुध्न रुचाउँदैन।

घाइते, बूढो वा अशक्त बाघ: जब बाघ सामान्य शिकार गर्न सक्दैन, उसले मानिसलाई सजिलो शिकार ठान्न थाल्छ।

शिकारको भ्रम: खेत, झाडी वा जंगलको किनारमा काम गरिरहेका मानिसहरूलाई जनावर सम्झेर आक्रमण हुन सक्छ।

बाघको दृष्टि र श्रवण शक्ति धेरै तीव्र हुन्छ — रातमा 6 गुणा बढी देख्न सक्छ।

धेरैजसो आक्रमण पछाडिबाट वा ओझेलबाट हुन्छ।

४. आक्रमणबाट कसरी बच्ने?

समूहमा हिँड्ने – एक्लै जंगल नजानुहोस्।

सधैं आवाज निकाल्दै हिँड्नुहोस् – बाघ सतर्क हुन्छ र टाढा रहन्छ।

दौडिनु हुँदैन – बाघले शिकार सम्झेर पछ्याउँछ।

बाघ देखियो भने ठूलो देखिनुहोस् – हात फैलाउनुहोस्, पछाडि नफर्किकन ढिलो–ढिलो पछि हट्नुहोस्।

राति बाहिर ननिस्कनुहोस् – बाघ प्रायः राति सक्रिय हुन्छ।

झाडी, उखुबारी वा घना वनमा सतर्क रहनुहोस्।

५. बाघ के खान्छ?

मुख्य शिकार: चित्तल, साँबर, जंगली सुँगुर, नीलगाई, पानी भैंसी

एक पटकमा खाने मासु: 12–40 किलोग्राम

शिकार सफल हुने दर: 5% देखि 50% मात्र

पानी खान अत्यधिक मन पराउने जनावर — धेरै बाघहरू पौडिन पनि रुचाउँछन्।

६. दुर्लभ र कमै थाहा भएका तथ्यहरू

बाघको डोब–डोब (striped pattern) कुनै पनि दुई बाघमा उस्तै हुँदैन, यो फिंगरप्रिन्टजस्तै अद्वितीय हुन्छ।

बाघ र गिद्धबीच खाद्य श्रृंखलामा सिधा सम्बन्ध हुन्छ — बाघले मारेको शिकार बाँकी छाड्दा गिद्धहरू फाइदा लिन्छन्।

कैदमा रहेका बाघहरूले पनि शिकारको बानी नबिर्सने तथ्य वैज्ञानिकहरूले प्रमाणित गरिसकेका छन्।

बाघले आफ्नो मरेको शावक वा आमा–बुबाको लाससँग केही घण्टा बस्ने ‘mourning’ व्यवहार देखाएको पनि डकुमेन्टेड छ।

 निष्कर्ष 

बाघ केवल शिकार गर्ने जनावर होइन, यो जैविक विविधताको अत्यन्त महत्वपूर्ण अंग हो। यसको संरक्षण गर्नु भनेको सम्पूर्ण पारिस्थितिक सन्तुलन कायम राख्नु हो। मानव–बाघ द्वन्द्व प्राकृतिक कारणले मात्र होइन, हाम्रो लापरवाहीले पनि हुने गर्छ। विज्ञान, व्यवहार र सहअस्तित्वमा आधारित ज्ञान र सावधानी अपनाउन सके हामी बाघसँग डर बिना बाँचना सक्छौं।

 अन्ततः, डर होइन — समझदारी नै दीर्घकालीन समाधान हो।